Spółdzielczość bankowa w okresie transformacji (po roku 1989)
Reforma systemu politycznego, społecznego i gospodarczego, która została zapoczątkowana w latach 1989-90 przyniosła również zmiany w strukturze spółdzielczości bankowej. Ustawa Prawo bankowe z 31 stycznia 1989 roku zwiększyła autonomię poszczególnych banków i umożliwiła im poszerzenie zakresu i przedmiotu działania.
Ustawą o zmianach w organizacji i działalności Spółdzielczości z 20 stycznia 1990 roku Bank Gospodarki Żywnościowej utracił funkcję centralnego związku spółdzielczego, uprawniającą do wykonywania lustracji wobec 1663 banków spółdzielczych. Stosunki BGŻ z bankami spółdzielczymi oparte zostały na dobrowolnych umowach o wzajemnej współpracy. Część banków spółdzielczych dla zaakcentowania swej niezależności nie podjęła współpracy z BGŻ i utworzyła trzy banki w formie spółek akcyjnych: GBW SA, GBP-Z SA i BUG SA, które stały się, obok BGŻ, bankami zrzeszającymi banki spółdzielcze.
W 1992 roku Prezes NBP zobligował banki spółdzielcze, nie spełniające ogólnie obowiązujących wymogów stawianych samodzielnym bankom, do zrzeszania się w dowolnie wybranym banku zrzeszającym. Bank spółdzielcze podpisały umowy o zrzeszeniu się w jednym spośród czterech banków zrzeszających: Banku Gospodarki Żywnościowej (1.268), Gospodarczym Banku Wielkopolskim SA w Poznaniu (114 banków spółdzielczych), Banku Unii Gospodarczej SA w Warszawie (82 banki) i Gospodarczym Banku Południowo-Zachodnim SA we Wrocławiu (187 banków spółdzielczych).
24 czerwca 1994 roku Sejm RP uchwalił ustawę o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ oraz zmianie niektórych ustaw. Ustawa ta stworzyła nowy stan prawny dla sektora banków spółdzielczych Polsce, nakreślając niezbędne zmiany organizacyjne w celu restrukturyzacji spółdzielczego sektora bankowego, zbudowania trójszczeblowej struktury spółdzielczości bankowej.
Zgodnie z ustawą z 24 czerwca 1994 r. banki spółdzielcze utworzyły banki regionalne, stały się ich akcjonariuszami oraz miały obligatoryjny obowiązek zrzeszenia się we właściwym terytorialnie banku regionalnym. Powołano 9 banków regionalnych. Siedzibami ich były: Bydgoszcz, Koszalin, Kraków, Lublin, Olsztyn, Poznań, Rzeszów, Warszawa i Wrocław.
7 grudnia 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, która określiła progi kapitałowe i terminy ich osiągnięcia dla banków spółdzielczych i banków zrzeszających.
Rok 2001 zapoczątkował zupełnie nowy rozdział w historii polskiej bankowości spółdzielczej. Rozpoczęły się procesy łączeniowe banków regionalnych i zrzeszających, w wyniku których powstały 3 banki zrzeszające:
- Bank Polskiej Spółdzielczości S.A. w Warszawie,
- Gospodarczy Bank Wielkopolski SA w Poznaniu,
- Mazowiecki Bank Regionalny SA w Warszawie.
We wrześniu 2011 r. Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A. zmienił nazwę na SGB-Bank S.A w wyniku przyłączenia Mazowieckiego Banku Regionalnego S.A. Do Spółdzielczej Grupy Bankowej przystąpiły banki spółdzielcze, które dotąd funkcjonowały pod egidą MR Bank S.A. W ten sposób na rynku bankowym pozostały dwa banki zrzeszające banki spółdzielcze.
Bank BPS S.A. zrzeszając 350 banki spółdzielcze tworzy największe pod względem liczby członków zrzeszenie banków spółdzielczych w Polsce. W grudniu 2015 roku Komisja Nadzoru Finansowego zatwierdziła System Ochrony Zrzeszenia BPS. Decyzja Komisji to początek drogi w budowaniu solidarnościowego systemu gwarancji i wsparcia banków spółdzielczych. Jest to powrót do idei spółdzielczości w wymiarze grupy banków, które tworzą mechanizm monitorowania ewentualnych zagrożeń oraz solidarnie będą się wspierać w sytuacjach kryzysowych.
